Færslur

Horft yfir eyjar Skarðsfjarðar, Langaneshólmi í forgrunni.

Náttúrustofa Suðausturlands hlýtur styrki

/í /eftir

Undanfarið hefur Náttúrustofan hlotið styrki til fjögurra nýrra verkefna sem hefjast í sumar. Þann 6. mars hlutu tvö verkefnanna styrki frá Orkurannsóknarsjóði Landsvirkjunar upp á 2 milljónir hvort. Verkefnin snúa að rannsóknum á niturnámi í kolefnissnauðum jarðvegi annars vegar og smádýralífi í leirum Skarðsfjarðar hins vegar. Daginn eftir, 7. mars, fékk stofan einnig tvo styrki frá atvinnu- og rannsóknarsjóð Sveitarfélagsins Hornafjarðar, hlaut þar verkefnið niturnám í kolefnissnauðum jarðvegi annan styrk upp á 250.000 kr en einnig hlaut verkefnið kortlagning jarðmyndana við Höfn í Hornafirði styrk upp á 277.000 kr. Þann 10. mars hlaut stofan svo tvo verkefnastyrki til viðbótar frá Rannsóknasjóði Vegagerðarinnar, fékk verkefnið smádýralíf í leirum Skarðsfjarðar annan styrk upp á 1,5 milljón en einnig fékk verkefnið áhrif vega á kolefnibúskap mýrlenda styrk upp á 1,6 milljón.

Niturnám í kolefnissnauðum jarðvegi

Róbert tekur á við styrkjum Orkurannsóknasjóðs Landsvirkjunar

Róbert tekur við styrkjum Orkurannsóknasjóðs Landsvirkjunar

Róbert Ívar Arnarsson stýrir verkefninu sem fellst í að skoða niturbindandi örverur í jarðvegi á Breiðamerkursandi og Skeiðarársandi. Aðstæður í umhverfi niturbindandi örverusamfélögum verða skoðaðar auk þess að athugað verður hvaða jarðvegseiginleikar stuðla að landnámi þeirra og hversu skilvirk uppsöfnun niturs í jarðvegi er sem hýsir þau samfélög. Lítið er vitað um þær lífverur sem bera ábyrgð á niturnámi á söndum Íslands og er þetta verkefni eitt af fyrstu skrefum í öflun á þeirri þekkingu.

Smádýralíf í leirum Skarðsfjarðar

Hólmfríður Jakobsdóttir fer með umsjón verkefnisins sem gengur út á að meta hvort breytingar hafa orðið á smádýralífi í leirum Skarðsfjarðar síðustu áratugi. Tekin verða sýni úr leirunum í Sílavík og Flóa í Skarðsfirði og gögnin borin saman við eldri úttekt frá árinu 1979. Einnig verða tekin sýni úr seti leiranna og kolefnismagn í þeim greint sem mun dýpka skilning okkar á kolefnisbúskap leiranna. Gögnin úr rannsókninni munu gefa yfirlit yfir smádýralíf á svæðinu sem nýtist meðal annars til að meta ástand svæðisins og áhrif t.d. vegna loftslagsbreytinga, svo sem breytinga á jökulám og landriss eða vegna athafna mannanna svo sem landfyllingar og mengunar.

Kortlagning jarðmyndana við Höfn í Hornafirði

Á síðustu árum hefur atvikast að í framkvæmdum eða skipulagi á Höfn var ekki gefinn gaumur að athyglisverðum jarðminjum. Þar má nefna Topphól sem var sprengdur burt fyrir tveim árum og merkilegar trjábolaafsteypur sem eru í hættu við iðnaðarsvæðið við Miðós á Höfn. Minnisblað um merkar jarðmenjar í bæjarlandi Hafnar var tekið saman haustið 2022 og sent umhverfis- og skipulagsvöldum. Athyglisverðar jarðmyndanir eru svo víða innan Hafnarbyggðar að kanna þarf hvort fleiri slíkar séu í grenndinni, þ. á m. eyjum og skerjum í fjörðunum. Markmið verkefnisins er að kanna berggrunn og skrásetja merkilegar jarðmyndanir. Yfirlitið um fágætar jarðmyndanir mun m.a. nýtast umhverfis- og skipulagsyfirvöldum í framtíðarskipulagi. Meðan verkið er unnið verður umhverfis- og skipulagsstjóra Sveitarfélagsins Hornafjarðar haldið upplýstum um verkið. Snævarr Guðmundsson fer með umsjón verkefnisins.

Áhrif vega á kolefnibúskap mýrlenda

Mýrlendi eru stærstu kolefnisgeymar á landi og varðveita um þriðjung af öllu kolefni sem finnst í jarðvegi á heimsvísu. Virkni mýrlendis sem kolefnisgeymis byggist á súrefnissnauðum aðstæðum í jarðvegi sem hægir á niðurbroti plöntuleifa. Rask á vatnsbúskapi mýrlenda getur aukið aðgengi súrefnis og komið af stað niðurbroti á plöntuleifum. Í Sveitarfélaginu Hornafirði, við Hornarfjarðarfljót, var nýlega lagður vegur í gegnum mýrlendi. Verkefninu er ætlað að meta afleiðingar lagningar nýs vegar um Hornafjaðarfljót en óljóst er hver áhrif hans eru á kolefnisforða mýranna. Skoðað verður hvort aukning hafi orðið á losun koltvísýrings úr jarðvegi, hvort breytingar hafi orðið á vatnshæð í jarðvegi og hvort aukning hafi orðið á hlutfalli steinefna í jarðveginum. Þessi rannsókn mun auka skilning okkar á áhrifum mannsins á náttúruna og nýtast til skilvirkari mótvægisaðgerða eftir sambærilegar framkvæmdir. Róbert Ívar Arnarsson fer með umsjón þessa verkefnis.

 

Við á Náttúrustofu Suðausturlands erum Orkurannsóknarsjóði Landsvirkjunar, atvinnu- og rannsóknasjóði Sveitarfélagsins Hornafjarðar og Rannsóknasjóði Vegargerðarinnar þakklát og fögnum því að verkefnin hafi hlotið brautargengi. Styrkveitingar sem þessar eru mikilvægar starfsemi stofunnar og styrkja mátt okkar til að sinna fjölbreyttum rannsóknum á náttúru Suðausturlands. Þær dýpka skilning okkar á náttúrlegu ferlum sem eru að verkum auk þess að afla betri upplýsinga um mikilvægi og fjölbreytileika náttúrunnar. Þetta er í þriðja skipti sem stofan fær styrk frá Orkurannsóknarsjóði Landsvirkjunar en áður hafa fengist styrkir fyrir rannsóknum á klettafrú og kolefnisbindingu og -flæði úr jarðvegi í Skaftárhreppi. Stofan hefur hlotið fjölmarga styrki út atvinnu- og rannsóknasjóði Sveitarfélagsins Hornafjarðar til ýmissa náttúrurannsókna í sveitarfélaginu. Stofan hefur einu sinni áður fengið styrk frá Rannsóknasjóði Vegagerðarinnar. Við hlökkum til að sjá þessi verkefni verða að veruleika og erum spennt fyrir að niðurstöðum þeirra.

Styrkþegar atvinnu- og rannsóknarsjóðs sveitarfélagsins Hornafjarðar á Minningarhátíð sveitarfélagsins 2025. Mynd: Menningarmiðstöð Hornafjarðar

Styrkþegar atvinnu- og rannsóknarsjóðs Sveitarfélagsins Hornafjarðar á Menningarhátíð sveitarfélagsins 2025. Mynd: Menningarmiðstöð Hornafjarðar

 

 

Rör fyrir mælingar

Nýsköpunarverkefni á vegum Náttúrustofu Suðausturlands fékk 8.5 milljóna styrk

/í , /eftir

Fyrir nokkru úthlutaði Loftslagssjóður styrkjum í verkefni ársins 2021 en hlutverk sjóðsins er að styðja við verkefni sem lúta nýsköpun á sviði loftslagsmála og kynningu og fræðslu um áhrif loftslagsbreytinga. Þetta er í annað sinn sem úthlutað er úr sjóðnum, en hann heyrir undir umhverfis- og auðlindaráðherra.

Nýtt verkefni

Eitt þeirra nýsköpunarverkefna sem fékk styrk var verkefnið „Kolefnisforði og CO2 flæði úr jarðvegi – samstarfsverkefni um vöktun á völdum landgerðum“. Umsækjandi verkefnisins er Náttúrustofa Suðausturlands og meðumsækjandi er Landgræðslan. Aðrir samstarfsaðilar verkefnisins eru: Ólafur S. Andrésson sem hefur undanfarin misseri hannað og þróað smíði á smátæki sem mælir losun CO2 úr jarðvegi, sveitarfélagið Skaftárhreppur, Mor-nefndin -samstarfsnefnd Skaftárhrepps, Landgræðslunnar og Skógræktarinnar og Sveitarfélagið Hornafjörður.

Verkefnastjóri

Verkefnið er unnið til eins árs og verkefnisstjóri er Rannveig Ólafsdóttir, sérfræðingur hjá Náttúrustofu Suðausturlands, búsett og starfandi í Skaftárhreppi. Markmið verkefnisins er að mæla kolefnisforða á fjórum stöðum, ásamt CO2 flæði úr þurrlendisjarðvegi í Skaftárhreppi og þannig er hægt að áætla heildarlosun eða bindingu úr völdum vistgerðum með nokkuð góðri vissu.

Hugmyndin

Hugmyndin að verkefninu kviknaði eftir að íslensk stjórnvöld gáfu út aðgerðaáætlun sína í loftslagsmálum. Þar eru sett markmið um að minnsta kosti 40% samdrátt á losun gróðurhúsalofttegunda fyrir árið 2030, og kolefnishlutleysi árið 2040. Jafnframt er stefnt á gríðarlega aukna bindingu kolefnis vegna landnotkunar eða um +515% aukningu frá 2005 til 2030. Landnotkun (e.Land Use, Land Use Change and Forestry, skammstafað LULUCF) er einn stærsti losunarþáttur gróðurhúsalofttegunda sem standa þarf skil á gagnvart Parísarsamningnum en rekja má um fjórðung allrar losunar á heimsvísu til landnotkunar. Þessi þáttur er jafnvel enn mikilvægari á Íslandi, þar sem um 65% losun gróðurhúsalofttegunda á landsvísu er rakin til landnotkunar og um 86% losunar fyrir Suðurland. Losunarbókhald vegna landnotkunar og skógræktar er skemmra á veg komið en fyrir aðrar uppsprettur eins og til dæmis losun frá jarðefnaeldsneyti og iðnaðarferlum enda er um flókna vistfræðilega ferla að ræða og mikinn breytileika eftir aðstæðum.

Því þarf að gera stórauknar kröfur um mælingar á losun CO2 frá jarðvegi til að hafa árreiðanlegar upplýsingar í aðgerðum gegn loftslagsbreytingum. Fjölga þarf mælingum og í fjölbreyttari landgerðum en gert hefur verið hingað til.

Búnaðurinn sem verður notaður

Náttúrustofa Suðausturlands hefur fjárfest í alþjóðlega vottuðum dýrum mælibúnaði frá PP systems sem mælir bæði bindingu og losun CO2 úr jarðvegi. Hefur slíkur búnaður verið prófaður og notaður með góðum árangri hjá Landgræðslunni. Samhliða mælingum á CO2 úr jarðvegi verður notast við nýjan íslenskan tækjabúnað sem hefur verið þróaður með styrk frá Loftslagssjóði á síðasta ári. Íslenski ódýrari búnaðurinn er talinn tilbúinn til almennrar notkunar en hefur ekki verið prófaður við skipulagðar mælingar eða staðlaður með annarskonar mælingum. Hér gefst því kostur á að prófa fýsileika þessa nýja búnaðar og fá samanburð við mælingar gerðar með viðurkenndum búnaði.

Markmið

Markmiðið er að gögn og niðurstöður sem safnast með verkefninu nýtist m.a. sveitarfélaginu Skaftárhreppi til að ná árangri í loftslagsmálum í gegnum skipulagsgerð. Skaftárhreppur er annað landstærsta sveitarfélag landsins og um þessar mundir er verið að vinna í nýju aðalskipulagi sem tekur mið af heimsmarkmiðum Sameinuðu þjóðanna um sjálfbæra þróun og eru þar aðgerðir í loftslagsmálum sérstaklega dregnar fram. Að draga úr kolefnislosun og auka kolefnisbindingu hjá sveitarfélagi sem byggir að stórum hluta afkomu sína á hefðbundnum landbúnaði er mikil áskorun. Með niðurstöðum sem fást úr verkefninu verða til gögn um kolefnisbúskap landflokka og þannig hægt að kortleggja hvar jarðvegur er að tapa kolefni og hvar það bindst. Með þær niðurstöður er hægt að hefja samræður um hvar best væri að auka útbreiðslu náttúruskóga, endurheimta votlendi, hefja skógrækt, friða fyrir beit o.s.frv. Niðurstöður fyrir hvern undirflokk sem mældur er mun einnig nýtast öðrum sveitarfélögum á landsvísu eða landeigendum með sambærilegar vistgerðir til að meta kolefnisbúskap sinna landgerða og gera áætlanir fyrir breytta landnotkun með það að markmiði að draga úr losun eða auka bindingu.

Ný þekking og bætt loftslagsbókhald

Síðast en ekki síst skapast þekking og störf í heimabyggð og reynsla fæst í samstarfi ólíkra aðila um vöktunarmælingar á kolefnisforða lands og breytingum þar á, sem myndi nýtast til að setja upp og þróa sambærilegt samstarf á landsvísu. Verður verkefnið liður í mikilvægu framlagi til að afla betri þekkingar á losun CO2 frá mismunandi landgerðum á Íslandi sem bætir loftslagsbókhald Íslands.

Allir aðstandendur og starfsmenn Náttúrustofu Suðausturlands eru ánægðir og þakklátir fyrir styrkinn sem fékkst í þetta verkefni.

Rannveig Ólafsdóttir og Kristín Hermannsdóttir

Samstarfsaðilar setja niður mælireiti

Á myndinni eru talið frá vinstri; Elín Erla Káradóttir sumarstarfsmaður hjá Náttúrustofu Suðausturlands, Rannveig Ólafsdóttir Náttúrustofu Suðausturlands, og Jóhann Þórsson frá Landgræðslunni. Verið er að setja niður mælirör í jarðveginn 21. apríl 2021.

Rör fyrir mælingar

Rörin eru sett niður í mismunandi landgerðum í Skaftárhreppi. Þannig er hægt að mæla losun og bindingu á hverjum stað.

Þurrlendi í Landbroti

Frá Landbroti í Skaftárhreppi (Mynd Náttúrustofa Suðausturlands 21. April 2021)

2015: Ár jarðvegsins

/í /eftir
Sameinuðu þjóðirnar

©Sameinuðu þjóðirnar

Jarðvegur er skilgreindur sem efsta lagið á jarðskorpunni. Hann er undirstaða í velgengni plantna og þar með dýra. Jarðvegur er því afar mikilvægur, þó fær hann ekki alltaf þá athygli sem hann á skilið. Sameinuðu þjóðirnar útnefndu árið 2015 sem ár jarðvegs, einmitt til  að vekja athygli á mikilvægi hans og þeim ógnum sem steðja að jarðvegi í heiminum.

Jarðvegur er okkur mannfólkinu lífsnauðsynlegur. Í gegnum árþúsundin hafa sprottið upp blómleg menningarsamfélög þar sem frjósaman jarðveg er að finna og  virðist oft vera tenging milli hnignunar samfélaga og skorts á góðum jarðvegi. Enda þarf að hugsa vel um jarðveginn, því að með mikilli og langvarandi ræktun minnkar frjósemi hans.

Jarðvegur er þó ekki bara jarðvegur. Jarðvegur heimsins er flokkaður á grundvelli þess hvað einkennir hann. Fyrsta flokkunin var gerð af rússanum V.V. Dokuchaev í lok 19. aldar, það var ekki fyrr en á fyrri hluta 20. aldar sem önnur lönd fór að skilgreina mismunandi jarðveg út frá eðliseinkennum hans. Nú er til alþjóðlegt flokkunarkerfi fyrir jarðveg (WRB) á vegum  Sameinuðu þjóðanna, þar er jarðvegur heimsins skilgreindur í 32 mismunandi hópa. Flest lönd hafa svo sína eigin flokkun sem byggir á hinni alþjóðlegu. Það er gert til að útskýra betur þann mun sem er á eðliseiginleikum hans. Þó svo að hið alþjóðlega flokkunarkerfi sé til staðar, er flokkunarkerfi Bandaríkjanna(USDA)  einnig notað á heimsvísu. Þar jarðvegnum skipt upp í 12 flokka. Íslenskur jarðvegur er flokkaður sem eldfjallajörð (e. Andosol) í báðum flokkunarkerfunum.

Nú hafa augu heimsins einkum beinst að jarðvegsvernd og landgræðslu til að stemma stigu við þeirri hnattrænu hlýnun sem við mannfólkið eigum sök á. Jarðvegur bindur mun meira af kolefni heldur en nokkur annar hluti lífkerfisins, að hafinu undanskyldu. Með aukinni landgræðslu er hægt að vinna upp þann jarðveg sem hefur tapast, auk þess sem vistkerfin auka framleiðni sína og virkni. Andosol – eldfjallajarðvegur hefur  tilhneigingu til að binda mun meira af kolefni en annar þurrlendisjarðvegur. Það er því mikið af kolefni bundið í hinnum íslenska Andosol, oft yfir >40 kg/m2 á þurrlendi en >90 kg/m2 í votlendi. Þar sem mikið er um auðnir á Íslandi hefur töluvert tapast af jarðvegi hér á landi eftir að land byggðist, bæði af mannavöldum og af náttúrulegum orsökum. Með því að græða upp þær auðnir er mögulegt að binda umtalsvert magn kolefnis. Það er því góð mótvægisaðgerð við allt það koltvíoxíð  (CO2  )sem við dælum útí andrúmsloftið á degi hverjum. Einnig er nauðsynlegt að draga úr beit á mörgum stöðum landsins, þar sem ofbeit leiðir til þess að rof myndast í gróðurþekjuna og þá tapast jarðvegurinn.

Með þessum stutta pistli vona ég að að vitneskja þín, lesandi góður, hafi aukist örlítið um hversu gríðarlega mikilvægur jarðvegur er fyrir líf okkar hér á jörðinni. Enn fremur nauðsyn þess að við stöndum okkur í að vernda þann jarðveg sem enn er til staðar hér á landi sem og í heiminum öllum.

Heimildir:

Fyrirlestrar Guðrúnar Gísladóttir, PhD í Náttúrulandfræði við HÍ, 2013.
Ólafur Arnalds, Grétar Guðbergsson og Jón Guðmundsson (2000). Carbon sequestration and reclamation of severely degraded soils in Iceland. Búvísindi 13; 87-97