Dagur íslenskrar náttúru 2023

Vetur konungur knýr á dyr

Nú síðsumars tekur lífríki Íslands nokkrum breytingum. Farfuglar eru farnir að hugsa sér til hreyfings. Helsinginn sem Náttúrustofan hefur fylgst með í sumar undirbýr flug sitt til Bretlandseyja og skúmurinn heldur á haf út þar sem hann dvelur á veturnar. Í dag er dagur íslenskrar náttúru. Hann er haldinn ár hvert þann 16. september til heiðurs Ómari Ragnarssyni, afmælisbarni. Dagurinn er tileinkaður Ómari fyrir framlag hans til náttúruverndar og fræðslu um náttúru Íslands. Dagur íslenskrar náttúru fellur því alltaf síðsumars þegar vetrarundirbúningur er hafinn í náttúru Íslands. Það er því ekki úr vegi að nýta tækifærið og velta aðeins fyrir sér hvernig lífverur bregðast við breyttu tíðarfari.

Bláberjalyng sýnir fallega haustliti áður en það fellir laufið

Gróðurríkið getur ekki flúið til heitu landanna

Eins og áður sagði bregða margar fuglategundir á það ráð að yfirgefa varplöndin og leita á hlýrri mið. Þetta er ekki í boði fyrir gróðurinn sem situr rótfastur. Hann verður að grípa til annarra ráðstafana. Margar plöntur fella laufið, til dæmis bláberjalyng. Þær byrja þá oft á því að draga eins mikla næringu úr grænu laufinu og þær geta en skilja litrík niðurbrotsefni eftir sem valda haustlitum.

Aðrar plöntur, svo sem krækilyng, einir, holtasóley og klettafrú, fella ekki laufin yfir veturinn en beita öðrum aðferðum við að vernda þessi mjúku líffæri og þreyja þorrann. Allar eiga þessar plöntur sameiginlegt að þeirra helsta áskorun er frostþensla vatns. Til að lágmarka mögulegan skaða eru mjúkir vefir plöntunnar fylltir af eins konar frostlegi. Vatnssameindir eru bundnar í flókin efnasambönd þannig að þær geta ekki runnið saman í ískristalla og önnur efni sem verka eins og frostlögur eru framleidd í miklu magni.

Þar að auki eru krækilyng og einir eru með löng nálarlaga lauf sem lágmarka kalt yfirborðið en það er ekki mögulegt fyrir klettafrú. Laufblöð klettafrúr eru hennar stærstu líffæri og þar geymir hún vetrarforðann. Það er því óhjákvæmilegt að hafa laufin stór og breið en hún verður að treysta enn frekar á efnafræðilegar varnir, svo sem frostlöginn sem var nefndur hér að ofan.

Klettafrú er með stór, breið sígræn blöð full af frostvarnarefnum

Veturinn er áskorun fyrir allar lífverur

Það er ótrúlegt að velta fyrir sér hvað lífverur, jafnvel mjög einfaldar á að líta, hafa þurft að aðlagast harðneskjulegum aðstæðum í íslenskri náttúru. Hvort sem um er að ræða fugla, spendýr, plöntur eða pöddur, þá er veturinn alltaf áskorun. Dagur íslenskrar náttúru er fullkominn til að fræðast um þessar áskoranir.

Hver er þín uppáhalds sígræna plöntutegund?

Bændur græða landið sumarið 2023

Eins og fyrri ár sinnti Náttúrustofa Suðausturlands nú í sumar úttektum á uppgræðslum í verkefninu Bændur græða landið fyrir Landgræðsluna. Markmið verkefnisins, sem hófst árið 1990, er að styrkja landeigendur til landgræðslu á heimalöndum sínum. Þannig eru þau sem best þekkja til og mestan hag hafa hvött til að stöðva rof, þekja landið gróðri og gera það nýtingarhæft til landbúnaðar að nýju. Náttúrustofan gerir úttektir í Skaftárhreppi og í Sveitarfélaginu Hornafirði. Þátttakendur í ár voru 20 talsins og náðu aðgerðir þeirra til rúmlega 200 hektara.

Þátttakendur voru nokkuð færri í ár en undanfarin ár þar sem þurrkar settu nokkurt strik í reikninginn. Til að ná bestum árangri með áburðargjöf er æskilegt að dreifa áburði stuttu fyrir rigningu. Þar sem síðasta almennilega úrkoman í Skaftárhreppi fyrir sumarið var í maí reyndist það erfitt. Sumir Bændur ákváðu því að taka sér hlé í ár og geyma áburðinn til næsta árs. Þurrkarnir voru þó ekki einungis til trafala því sums staðar urðu áður ófær deiglendi þurr og vélfær. Nýttu þá sumir tækifærið og óku þangað rúllum til uppgræðslu.

Það er mjög ánægjulegt að sjá hversu vel uppgræðslur bænda eru að taka við sér og við hlökkum til að vinna þetta verkefni áfram.

Frekari upplýsingar um verkefnið Bændur græða landið er að finna hér og eru áhugasamir landeigendur hvattir til að skrá sig til þátttöku.

Vöktun náttúruverndarsvæða sumarið 2023

Starfsmenn Náttúrustofu Suðausturlands hafa vaktað náttúruverndarsvæði með ýmsu móti í sumar. Vöktun náttúruverndarsvæða er samstarfsverkefni Náttúrufræðistofnunar Íslands, náttúrustofa landsins, Umhverfisstofnunar og þjóðgarða. Verkefnið gengur út á að vakta náttúru til lengri tíma og þær breytingar sem hún verður fyrir. Áhersla er lögð á að greina áhrif ferðamanna á náttúruverndarsvæðum og að rannsaka náttúrulegan fjölbreytileika. Sú vöktun sem Náttúrustofa Suðausturlands sinnir nær yfir gróður, dýralíf og jarðminjar. Með vöktun á dýralífi, gróðri og jarðminjum er hægt að skrásetja þær breytingar sem eiga sér stað í náttúrunni.

Af dýralífi í ár hefur þéttleiki skúms og mófugla verið vaktaður. Auk þess hefur varpárangur skúms verið sérstaklega vaktaður en undanfarin ár hefur skúmi fækkað á Íslandi. Staða skúmsstofnsins á Íslandi er því viðkvæm og hefur vöktun á varpárangri verið sett í forgang í verkefninu.

Við mófuglavöktun þarf að fylgjast með atferli fuglanna og athuga hvort þeir séu varplegir. Foreldrar þessara hrossagauksunga voru afar varplegir.

Vöktun vegna ágangs ferðamanna heldur áfram við Múlagljúfur og Hvalnes . Vinsældir Múlagljúfurs og Hvalness sem ferðamannastaða hafa aukist gífurlega undanfarin ár. Mikill munur sést því á stígamyndunum á milli ára og gróður lætur á sjá vegna traðks.

Gróður var vaktaður í gróðursniðum í Faxasundum á Skaftártunguafrétti og vistgerð metin. Gróðurmælingar voru endurteknar í sniðum sem voru upphaflega mæld af Náttúrufræðistofnun Íslands árið 2001. Jarðminjar eru auk þess vaktaðar en mikilvægt er að vakta fjölbreyttar jarðmyndanir og landslag sem geta gefið yfirlit af jarð- og menningarsögu landsins.

Gögnum sem safnað er við vöktun eru svo skráð í gagnagrunn Náttúrufræðistofnunar Íslands. Samantekt um vöktun náttúruverndarsvæða frá liðnu ári má finna hér: Vöktun Nátturuverndarsvæða – Samantekt Náttúrustofu Suðausturlands 2022

Gróðurmælingar teknar í sniði í áreyravistgerð við bakka Tungnaár. Þarna leynast 14 tegundir æðplantna í næringarsnauðum sandi ásamt mosategundinni melagambra.

Kolefnismælingar 2023

Nú er þriðja ár kolefnismælinga á Náttúrustofu Suðausturlands komið á fullt skrið. Náttúrustofan hefur síðan í apríl 2021 mælt ljóstillífun og öndun jarðvegs í þremur ólíkum landgerðum í Skaftárhreppi og í ár var fjórða svæðinu bætt við í heiðagróðurlendi sem er einkennandi fyrir Skaftárhrepp. Verkefnið er unnið í samstarfi við Landgræðsluna vegna kolefnisbókhalds stjórnvalda en upplýsingar um flæði kolefnis í gróðri og jarðvegi nýtast til að meta ástand vistkerfa og þær breytingar sem geta átt sér stað innan þeirra.  

Öndun og ljóstillífun kallast á

Við ljóstillífun nýtir planta sér koltvísýring úr andrúmslofti, vatn úr jarðvegi og sólarljós til að búa til sykursameindina glúkósa og súrefni verður til sem aukaafurð. Glúkósi er keðja kolefnisatóma sem plantan getur síðan nýtt sem orkugjafa til að stækka og vaxa. Þannig getur planta  bundið kolefni úr forða andrúmsloftsins og fært það í forða lífríkisins. Kolefni getur svo losnað aftur út í andrúmsloftið í formi koltvísýrings við ferli öndunar. Öndun er í raun hægur bruni lífrænna kolefnissambanda sem er nauðsynlegur til orkumyndunar. 

Nýir mælihólkar voru settir niður í heiðagróðurinn

Hvernig mælum við jarðvegsöndun?

Til þess að geta mælt gasflæði er notaður sérhæfður og jafnframt viðurkenndur mælibúnaður. Með reglulegu millibili er farið með mælitækin á rannsóknarsvæðin og gasflæði mælt í 9 hólkum sem komið hefur verið fyrir í jarðvegi á hverju svæði fyrir sig. Mælibúnaðurinn mælir gasflæði og birtustig í sérstökum öndunarklefa, og hitastig og rakastig með jarðvegsmæli. Öndunarklefinn er lagður á hvern hólk og mælir breytingu á kolefnisstyrk. Annars vegar þegar sól skín inn í klefann, og bæði ljóstillífun og öndun á sér stað, og hins vegar þegar svört hetta er yfir klefanum þannig að sól kemst ekki að plöntunum. Þá verður engin ljóstillífun og aðeins öndun er mæld. Með þessu móti er hægt að meta bæði heildarbindingu svæðisins og heildarvirkni.

Hvers vegna skiptir það máli?

Gróður er misvirkur að binda kolefni og skiptir þar miklu máli í hvernig ástandi gróðurlendi er. Heilbrigður gróður bindur meira kolefni en hann losar. Einnig getur losnað kolefni frá jarðvegi þar sem gróðurhula er lítil. Þær kolefnismælingar sem hafa verið gerðar í Skaftárhreppi á vegum Náttúrustofunnar koma til með að segja til um hvort kolefnisbinding eigi sér stað í ólíkum gerðum mólendis og nýtast við gerð losunarstuðla Landgræðslunnar. Til að kolefnisbinding eigi sér stað þarf bindingin að vera meiri en öndunin. Kolefnismælingar halda áfram í sumar en mikilvægt er að safna gögnum reglulega til að fá sem raunhæfasta mynd af kolefnisbúskap mólendis. Niðurstöður mælinga geta svo gagnast við að meta hvers konar gróðurlendi hefur heilbrigðan kolefnisbúskap og hvað sé hægt að gera til að viðhalda slíku gróðurlendi.

Kolefnismælingar eins og þessar eru því mikilvægar liður í að afla upplýsinga um ástand vistkerfa á landsvísu. Heilt vistkerfi er heilbrigt og bindur kolefni.  Með slíka vitneskju í farteskinu er hægt að koma í veg fyrir að vistkerfi hnigni og stuðla að bindingu kolefnis í áframhaldandi samstarfi við Landgræðsluna. 

Horft yfir nýja rannsóknarsvæðið. Heiðagróður eins og hann gerist bestur.

Ársskýrsla Náttúrustofu Suðausturlands 2022

Ársskýrsla Náttúrustofu Suðausturlands fyrir árið 2022 er komin á netið og hægt er að nálgast hana hér. Í ársskýrslunni eru verkefnum síðasta árs gerð nokkur skil en einnig má finna greinar og skýrslur síðasta árs hér á síðunni undir „útgefið efni“.

 

Nýr starfsmaður Náttúrustofu Suðausturlands

Um áramótin tók til starfa nýr starfsmaður hjá Náttúrustofunni, Álfur Birkir Bjarnason. Álfur er með B.Sc. gráðu í líffræði frá Háskóla Íslands og í tölvunarstærðfræði frá Háskólanum í Reykjavík. Álfur kemur inn í 50% stöðu til að byrja með en samhliða henni vinnur hann sem verkefnastjóri hjá Vatnajökulsþjóðgarði. Áður hefur Álfur m.a. starfað sem stundakennari hjá Háskólanum í Reykjavík, sem gagnavísindamaður hjá Meniga og sinnt landvörslu fyrir Vatnajökulsþjóðagarð. Álfur er mikill útivistarmaður og náttúrubarn og var kjörinn formaður Samtakanna ‘78 síðasta vor. Rannsóknaráherslur hans snúa helst að plöntuvistfræði og gróðri en auk þeirra mun hann sinna fjölbreyttum verkefnum hjá stofunni. Álfur verður með aðsetur á Kirkjubæjarklaustri og bjóðum við hann hjartanlega velkomin til starfa.

Útbreiðsla tröllasmiðs í Sveitarfélaginu Hornafirði 2022

Út er komin skýrsla verkefnisins: Útbreiðsla tröllasmiðs í Sveitarfélaginu Hornafirði 2022. Verkefnið hófst sumarið 2021 en áhersluþunginn var í sumar þegar lagðar voru út fallgildrur til að greina betur útbreiðslu hans. Tröllasmiður (Carabus problematicus) er eitt stærsta skordýr Íslands og finnst aðeins á litlu svæði í Sveitarfélaginu Hornafirði, af öllum heiminum, frá Hoffelli og austur að Almannaskarði. Íslenski tröllasmiðurinn er undirtegund (C.p. islandicus) en hann hefur ekki verið mikið rannsakaður á Íslandi og byggist þekking á útbreiðslu hans á gömlum heimildum og tilviljanakenndum athugunum. Í þessari rannsókn var notast við upplýsingar frá almenning og fallgildrur til þess að kortleggja útbreiðslu tröllasmiðs á þekktum fundarstöðum og svæðum sem sést hefur til hans auk þess sem fjöldi var skrásettur. Alls bárust 19 tilkynningar um tröllasmiði frá almenning og náðust 12 tröllasmiðir í gildrur. Einn tröllasmiður náðist í gildru í austur Almannaskarði sem er austar en áður hefur verið staðfest með rannsóknum. Þetta gæti bent til þess að útbreiðsla tröllasmiðs hafi færst austar frá rannsóknum á um miðja síðustu öld.

Við þökkum kærlega þeim fjölmörgu sem sendu okkur upplýsingar um staði þar sem tröllasmiðir hafa sést og þeim sem hafa fært okkur eintök. Einnig þökkum við Atvinnu- og rannsóknarsjóði Hornafjarðar og Kvískerjasjóði fyrir styrki til verkefnisins og landeigendum fyrir leyfi til að setja niður fallgildur á landi sínu.

 

Jólakveðja og annáll Náttúrustofu Suðausturlands 2022

Náttúrustofa Suðausturlands var stofnuð árið 2013 og fagnar því 10 ára afmæli á næsta ári. Stofan hefur aðsetur á Höfn í Hornafirði en einnig á Kirkjubæjarklaustri. Breyting varð í brúnni núna í ár en Kristín Hermannsdóttir, sem hefur verið við stjórnvölinn frá stofnun stofunnar, lét af störfum og við forstöðumannsstöðunni tók Lilja Jóhannesdóttir sem hefur starfað hjá stofunni frá árinu 2018. Við þökkum Kristínu fyrir samstarfið og óskum henni velfarnaðar á nýjum vettvangi.

Að vanda voru verkefni stofunnar fjölbreytt árið 2022 en áherslan er þó engu að síður alltaf mest á þá náttúrufarslegu þætti sem eru einkennandi fyrir starfssvæði hennar. Jöklarannsóknir hafa ætíð skipað stóran sess og var árið í ár engin undantekning. Rannsóknir á jöklunum eru af ýmsum toga. Nefna má mælingar á sporðastöðu jökla sem skríða frá suðaustanverðum Vatnajökli, stafræn hnitun jökuljaðra Vatnajökuls til þess að ákvarða flatarmálsbreytingar milli ára á þessu stærsta jökulhveli Íslands og kortlagning og skráning landmótunar framan við jöklanna. Í þetta land hafa jöklarnir skráð sögu sína og atburðarás jökulhopsins síðustu 130 ár. En landið er þögult og það er okkar að ráða úr og raða saman brotum í rétta röð til þess að skilja söguna. Í lok nóvember kom út grein í erlendu vísindatímariti  þar sem framvinda landbreytinga á  Breiðamerkursandi, í kjölfar þess að Breiðamerkurjökull hopar ört, er útskýrð. Sömuleiðis er fylgst með þróun jökullóna. Þau stækka stöðugt í kjölfar þess að jöklarnir hörfa.  Öll þessi gögn sem safnast til er m.a. komið fyrir í alþjóðlegum gagnagrunni um jökla á jörðinni. Gagnagrunnurinn samanstendur af upplýsingum sem mikill fjöldi vísindamanna og nemenda þeirra hafa safnað í gegnum tíðina. Þar hafa lærðir og leiknir beint aðgengi að þeim, og þau nýtast í rannsóknir. Saga er alls staðar sú saman, jöklar eru alls staðar að gefa undan hlýnandi loftslagi.  Í sumar var haldið áfram með kortlagningu á botni og dýpt Jökulsárlóns. Í verkið, sem er samstarfsverkefni Náttúrustofunnar, Háskóla Íslands, Landsvirkjunar og Veðurstofunnar, er notaður fjölgeislamælir. Slíkt tæki skannar botninn og gefur afar skýra mynd af lögun hans. Ásamt því fást upplýsingar um hvað lónið er djúpt og dýptarbreytingar. Vitað er að síðustu áratugi hefur lónið verið dýpst sunnan við ísstálið, þar sem að kelfir af jöklinum í lónið. Þar var vænst að dýpi gæti mælst um 300 m. Nú er hins vegar tekið að grynnast þar, og því ljóst að jökullinn hefur horfið frá þar sem rennan er dýpst.

Áfram var áhersla á að fylgjast með skúmum og helsingja en Suðausturland er helsta höfuðvígi þessara tegunda. Hjá báðum tegundunum greindist fuglaflensa í ár og lék hún þær báðar grátt, ekki hvað síst skúminn sem mátti illa við slíku því staðan hans undanfarin ár hefur verið slæm. Á ferðum starfsmanna stofunnar í sumar fundust 40 dauðir skúmar, þá má ljóst vera að fjöldi fugla hafi drepist sem ekki hafi fundist. Fyrstu dauðu fuglarnir fundust strax í maí og héldu áfram að finnast yfir sumarið. Skúmurinn yfirgefur landið í lok sumars og heldur til hafs þar sem hann dvelur yfir veturinn. Í haust fréttist af fjölda skúma sem settust á skip Landhelgisgæslunnar og drápust þar, alla vega 4 þeirra greindust með fuglaflensu, og því ljóst að flensan gekk ekki yfir í sumar. Við litmerkingar á helsingja í miðjum júlí sáust fuglar á Mýrum sem báru þess merki að vera smitaðir flensu og í kjölfarið fóru að berast fréttir af veikum og dauðum helsingjum víðar að í Sveitarfélaginu Hornafirði. Áfram héldu að berast upplýsingar um dauða helsingja og í seinni part ágúst og byrjun september gerði Náttúrustofan, í samstarfi við Náttúrufræðistofnun Íslands og Umhverfisstofnun, úttekt á umfangi helsingjadauðans. Í heild fundust 45 dauðir fuglar og 7 sjáanlega veikir, minnihluti fuglanna voru nýdauðir sem benti til að flensan hafi geisað fyrr um sumarið og hafi mögulega rénað. Því miður bárust fréttir nú um miðjan desember frá vetrarstöðvum helsingjans í Skotlandi að þar sé ástand vegna fuglaflensu orðið mjög slæmt og helsingjar séu að drepast í hundraðatali og ekki neitt lát þar á.

Í upphafi árs hlaut stofan ásamt Landgræðslunni áframhaldandi styrk frá Loftslagssjóði til að vinna verkefni sem hófst í fyrra og byggir á kerfisbundnum gasflæðimælingum á þurrlendisjarðvegi í Skaftárhreppi. Hingað til hafa rannsóknir á losun, eða bindingu gróðurhúsalofttegunda úr jarðvegi verið af skornum skammti og oft miðað við erlendar niðurstöður eða einfalda losunarstuðla þegar verið er að meta kolefnisbúskap landflokka. Landnotkun er einn af stærstu losunarþáttum en talið er að rekja megi um 65% losunar á Íslandi til landnotkunar. Í ljósi þess skamma tíma fyrir viðsnúning í loftslagsmálum er aðkallandi að stórauka mælingar á þessu sviði þannig fæst fljótt gróf mynd af kolefnisbúskap svæðisins. Nú hefur stofan verið með samfelldar gasflæðimælingar síðan í apríl 2021 og er úrvinnsla niðurstaða hafin og benda frumniðurstöður til kolefnisflæðimælinga frá árinu 2021 að yfirleitt sé frekar meiri binding heldur en losun, þegar mælt er. Frumniðurstöðum þarf þó alltaf að taka með fyrirvara þar sem á eftir að vinna gögnin betur og yfirfæra þau á allan sólarhringinn allt árið með tilliti til umhverfisþætti svo sem inngeislun sólar, hitastig í jarðvegi og lofti og rakastigs. Miðað við aðrar sambærilegar mælingar víðar um land virðist mólendi á Íslandi almennt vera að losa CO2. Ef satt reynist þá bera mælingar í Skaftárhreppi merki um að land þar sé í betra ástandi en almennt gerist hér á landi, en ýmislegt getur komið þar inn í svo sem veður- og tíðarfar, jarðvegsgerð, hófleg beit o.s.frv. Nauðsynlegt er að halda mælingum áfram til að fá inn breytileika milli ára og því leggjum við áherslu á áframhald verkefnisins. Með þessum niðurstöðum höfum við raunveruleg gögn um kolefnisbúskap mældra landflokka og þannig er hægt að kortleggja hvar jarðvegur er að losa kolefni og hvar það binst. Slík gögn nýtast sveitarfélögum sem og landeigendum öðrum í skipulagsmálum við áætlanagerð um breytta (og bætta) landnýtingu, þannig að ávallt dragi úr losun eða auki bindingu t.d. með útbreiðslu náttúruskóga, minnka beitarálag, við val á framkvæmdarsvæðum o.s.frv. Síðast en ekki síst nýtast gögnin í nákvæmara kolefnisbókhald fyrir sveitarfélög og skuldbindingar ríkisins gagnvart loftslagsbókhaldi Sameinuðu þjóðanna. Náttúrustofan og Landgræðslan hafa átt í góðu samstarfi með fleiri verkefni en kolefnisflæðismælingar, t.d. höfum við sinnt í nokkur ár verkefninu Bændur græða landið í Skaftárhreppi og Sveitarfélaginu Hornafirði. Einnig vinnum við saman stórt verkefni sem nefnist Grógos sem miðar að því að finna gróður og plöntutegundir sem standast álag sem jökulhlaup valda og eru öflugar til að binda fok gosefna. Það verkefni er unnið í Skaftárhreppi enda eru þar svæði sem eru oft illa leikin af jökulhlaupum. Verkefnið er nú á lokametrunum og mun ljúka á fyrstu mánuðum næsta árs.

Áfram beindum við sjónum okkur að smádýrafánunni og héldum úti fiðrildagildrum okkar sem staðsettar eru í Einarslundi hér á Höfn og í Mörtungu í Skaftárhreppi. Úrvinnsla aflans er enn í fullum gangi. Síðan árið 2019 höfum við haft úti þrjár pöddugildrur í mismunandi búsvæðum. Ein þeirra er nærri fiðrildagildrunni í Einarslundi í skóglendi, ein í graslendi þar nærri og þriðja gildran er við bakka Þveitarinnar. Gildrurnar eru hafðar í mismunandi búsvæðum til að skoða breytileikann þar á milli. Árið í ár var fjórða sumarið sem gildrurnar eru úti en verkefnið er hugsað sem langtímavöktun með það að sjónarmiði að skoða breytingar milli ára og fara gagnaseríurnar óðum að gefa okkur spennandi upplýsingar. Í fyrra fórum við af stað með kortlagningu á útbreiðslu tröllasmiðs, en það er bjöllutegund sem finnst einungis hér í Hornafirði af öllum heiminum. Þá leituðum við meðal annars til almennings og óskuðum eftir upplýsingum ef fólk hefði orðið vart tröllasmiðs. Það fékkst talsverður fjöldi svara og þökkum við fyrir það. Í sumar fór aðalhluti verkefnisins fram þar sem notast var við fallgildrur til þess að kortleggja útbreiðslu hans. Þá er litlum dollum komið fyrir ofan í jörðinni þannig efsta brún þeirra nemi við yfirborðið og þær hafðar opnar yfir nótt. Næsta dag er þeirra vitjað og athugað hvort tröllasmiður hafi fengist í gildruna. Úrvinnslu verkefnisins er að ljúka og kemur skýrslan út á næstu dögum.

Árið 2019 hófst viðamikið samstarfsverkefni milli náttúrustofa landsins, en þær eru átta talsins, og Náttúrufræðistofnunnar Íslands sem ber heitið Vöktun náttúruverndarsvæða. Verkefnið var fyrirferðarmikið í starfi stofunnar í sumar enda mikilvægt þar sem áherslan er á að vakta náttúruna á þeim svæðum sem njóta sérstakrar verndar vegna sérstæðs náttúrfars. Í sumar vöktuðum við mófugla á átta sniðum sem dreifast frá Skeiðarársandi, austur að Dynjanda. Tókum gróðursnið og jarðvegssýni á sjö svæðum á milli Kolgrímu og Hornafjarðarfljóts, skoðuðum jarðminjar á þremur svæðum nærri Höfn og vöktuðum varpárangur og stofnstærð skúms á Breiðamerkursandi og í Ingólfshöfða. Einnig tókum við þátt í tveimur námsskeiðum sem haldin voru í tengslum við verkefnið, annað sneri að gróðurgreiningu og var haldið í Reykjavík og hitt var um vöktun lífríkis í fjörum en á næsta ári verður farið að stað með slíkt.

Hér hafa verið talin upp nokkur þeirra stærri verkefna sem áttu hug okkar árið 2022 en þó er fjöldi annarra verkefna sem við sinnum. Það væri of plássfrekt að gera þeim öllum ítarleg skil en hér er þó stiklað á nokkrum þeirra. Í mars unnum við úttekt fyrir Vegagerðina á botndýralífi á fyrirhuguðu losunarsvæði botnsets sem upp kæmi við dýpkun Grynnslanna við Hornafjarðaróss. Var sú úttekt unnin í góðu samstarfi við starfsmenn Hornafjarðarhafnar og þökkum við þeim aðstoðina. Í byrjun apríl fórum við í hreindýratalningar á svæðum 8 og 9 fyrir Náttúrustofu Austurlands en dýrmætt er fyrir náttúrustofurnar að vera í góðu samstarfi sín á milli. Í sumar fengum við gróðursérfræðing frá Náttúrustofu Austurlands til að annars vegar aðstoða við gróðurgreiningar í Vöktun náttúruverndarsvæða og hins vegar að taka út ástand gróðurs á vinsælum ferðamannasvæðum á Breiðamerkursandi fyrir verkefni sem við erum að vinna fyrir Vatnajökulsþjóðgarð í samstarfi við Nýheima þekkingarsetur. Snemma sumars voru sett upp þrjú skilti á vegum Sveitarfélagsins Hornafjarðar sem sýna örnefni á eyjum og fjöllum við Hornafjörð og Skarðsfjörð en Náttúrustofan sá um myndatöku og að finna örnefnin fyrir skiltin. Að vanda var Skúmey heimsótt í byrjun sumars og helsingjavarpið þar metið, ennþá á sér stað fjölgun í eynni en það virðist þó vera að hægjast á henni. Einnig merktum við helsingja um mitt sumarið og þökkum við þeim fjölda sjálfboðaliða sem aðstoðaði við það. Í lok ágúst var haldið upp á 20 ára afmæli Nýheima og við það tilefni kynntu þær stofnanir sem hafa aðsetur í byggingunni starf sitt og var ánægjulegt hversu mikill fjöldi gesta kom og fagnaði með okkur.

Látum hér staðar numið við þessa yfirferð ársins 2022 og óskum við öllum velunnurum Náttúrustofu Suðausturlands gleðilegra jóla og farsæls nýs árs. Hlökkum til samstarfs á nýju ári.

Fyrir hönd starfsmanna,

Lilja Jóhannesdóttir forstöðumaður

 

Lilja Jóhannesdóttir og Rannveig Rögn Leifsdóttir, starfsmenn stofunnar, á leið til botnsýnatöku á Birni Lóðs þann 31. mars 2022. Mynd: Vignir Júlíusson

 

Pálína Pálsdóttir og Rannveig Ólafsdóttir, starfsmenn stofunnar, að afloknum helsingjahreiðurtalningum í Skúmey 27. maí 2022. Mynd: Lilja Jóhannesdóttir

 

Hólmfríður Jakobsdóttir, starfsmaður stofunnar, og Guðrún Óskarsdóttir, starfsmaður Náttúrustofu Austurlands, við gróðurgreiningar 8. júlí 2022. Mynd: Lilja Jóhannesdóttir

 

Snævarr Guðmundsson frá Náttúrustofu og Andri Gunnarsson hjá Landsvirkjun á leið í dýptarmælingar á Jökulsárlóni þann 24. júní 2022. Mynd: Lilja Jóhannesdóttir
Breiðamerkursandur og Jökulsárlón 15. september 2020. Mynd: Lilja Jóhannesdóttir

Nýtt landmótunarkort af Breiðamerkursandi

Á dögunum birtist vísindagrein í sænska landfræðiritinu ‘Geografiska Annaler’ þar sem kynnt er nýtt landmótunarkort af Breiðamerkursandi. Ásamt því er framvinda hörfunar Breiðamerkurjökuls og landmótun, frá því að hann var í hámarksstöðu í lok 19. aldar til ársins 2018, rakin mun nákvæmar en áður hefur verið gert. Greinina rita Snævarr Guðmundsson, hjá Náttúrustofu Suðausturlands og David J.A. Evans hjá Durham háskóla í Norðhumbrulandi á Englandi. Greinin sem er á ensku heitir: „Geomorphological map of Breiðamerkursandur 2018: the historical evolution of an active temperate glacier foreland“. Á Breiðamerkursandi hafa landslagsbreytingar verið afar hraðar og þar birtast öll helstu auðkenni landmótunar sem finnst framan við jökla.

 

Breiðamerkurjökull er á meðal þekktustu jökla á Íslandi og er Jökulsárlón, sem hefur myndast í kjölfar hörfunar hans, einn vinsælasti ferðamannastaður á Íslandi. Þangað komu meira en 800 þúsund ferðamenn á líðandi ári (2022), m.a. til þess að virða fyrir sér fjölbreytilega ísjaka sem ýmist fljóta á lóninu eða liggja í fjöruborði Fellsfjöru. Að ísjakar brotni stöðugt af jöklinum er afleiðing af hopandi jökli vegna loftslagshlýnunar sem staðið hefur yfir áratugum saman, og er svipmynd af loftslagssveiflum undangenginna alda. Lýsa má Breiðamerkursandi og Breiðamerkurjökli sem landsheild, þar sem jökullinn einn hefur ráðið hvernig umhorfs er á sandinum. Óvíst er hve margir gestanna átta sig á að jökullónin eru einhver stærstu ummerkin sem Breiðamerkurjökull hefur skilið við á Breiðamerkursandi, eftir að hann tók að hopa.

 

Talið er að við landnám hafi jöklar almennt verið mun minni en nú er. Á þeim tíma voru engin vötn svo stór sem nú er á Breiðamerkursandi. Á svölu tímabili sem tók við eftir um 1250 fóru jöklar hins vegar að stækka og ganga fram dali. Lengst fram á láglendið náðu þeir á 18. og 19. öld. Þá hafði Breiðamerkurjökull gengið í skrykkjum fram á fjöru og átti einungis ófarna um 230 m í sjó. Ef hann hefði náð því væru landshættir á Breiðamerkursandi sennilega allt aðrir en nú er og vísast til óbrúanlegur fjörður inn að jökli. Nálægt lokum 19. aldar snerist sveifin við og jöklar tóku að hopa. Breiðmerkurjökull hörfaði hægt í fyrstu en á síðustu áratugum hefur hann hopað mun hraðar en fyrr. Er þessari framvindu m.a. gerð skil í grein þeirra Snævars og Evans.

 

Í greininni er fyrst rakin aðdragandi kortlagningarinnar og fyrri rannsóknir. Vegna þess hve jökullinn er aðgengilegur hafa margar rannsóknir verið gerðar á honum og jökullónunum. Viðbrögð jökulsporðsins og yfirborðslækkun frá hámarksstöðu, nærri lokum litlu ísaldar og fram á 21. öldina, hafa áður verið rakin í greinum ýmissa jarðvísindamanna. Breiðamerkursandur hefur líka verið kortlagður nokkrum sinnum og í ljósi landmótunar jökla, er hann líklegast sá blettur á jörðinni sem oftast hefur verið rannsakaður. Fyrst skal nefna kortlagningu danska herforingjaráðsins (nú Geodetic Institute), á árunum 1903-4. Á kortum þeirra er í fyrsta sinn dregnar upp jökulmenjar, og þær vitna um að jökullinn var á þessum árum farinn að hopa frá fremstu stöðu. Þýski jarðfræðingurinn Emmy Todtmann kynnti árið 1960 kort af Breiðamerkursandi sem sýndi í grófum dráttum stöðu landmótunar á þriðja og fimmta áratugnum. Árið 1951 var ‘Sandurinn’ og Esjufjöll kortlagt með enn nútímalegri tækni en fyrr og meiri nákvæmni, af landfræðideild Glasgow-háskóla og síðar Durham-háskóla. Þessar kortlagningar voru byggðar á loftmyndum frá árunum 1945, 1965 og 1998. Með betri gögnum og tækniframförum urðu kortin sífellt nákvæmari og skýrari. Þau gáfu ekki aðeins yfirsýn á þá miklu landmótun sem hefur orðið á Breiðamerkursandi heldur hvers vegna ýmis landform mótast og af hvers völdum.

 

Kortlagningin að þessu sinni miðast við árið 2018, einum 20 árum eftir að síðasta kortlagning var gerð. Hún byggir m.a. á nýlegu afar nákvæmu landlíkani í hárri upplausn. Má líta á kortlagninguna sem framhald endurtekinna kannana á Breiðamerkursandi, en á milli sérhverra hafa ýmsar landbreytingar átt sér stað. Síðan 1998 hefur jökullinn hopað 0,6-0,4 km og um 29 ferkm lands orðið jökulvana. Endurtekin könnun, magngreining og greining á tímabundnum ferlum í myndun landforma skipta sköpum í að skilja í tímaröð staðbundna þróun landmótunar jökla. Hún skilar líka niðurstöðum sem nýtast sem hliðstæður á sambærilega ferla annars staðar og að afkóða vísbendingar um loftslagsbreytingar og landmótunarfræði fornra jökulsvæða. Í greininni eru raktir þessir landmótunarferlar og gerðar uppfærslur í ljósi landsins sem hefur komið undan jökli, nýrrar þekkingar og upplýsinga, ásamt því sem að nútímatækni í landupplýsingum (GIS), kortagerð og túlkun er notuð til þess að draga fram landform og þróun jökulsporðsins með skýrari hætti en fyrr.

 

Ein ástæða þess að jöklabreytingar og landmótun á Breiðamerkursandi hefur verið skráð yfir langt tímabil er að þjóðleiðin á milli Austurlands og Suðurlands lá yfir Breiðamerkursand og landið framan jökulsins því ætíð í sjónmáli. Ritheimildir varðveita lýsingar frá fyrri öldum um hreyfingar og framgang jökulsins sem ella hefðu ekki legið fyrir. Gögnin sem eru notuð til að draga framvindu hopsins spanna frá ritheimildum til gervitunglamynda. Þýðing þessara ólíku gagna gerir kleift að rekja hop Breiðamerkurjökuls nokkurn veginn eftir öllum sporðinum frá ári til árs síðan um 1890. Í stuttu máli verða heimildir um jökulinn óljósari eftir því sem farið er aftar í tíma. Lítið er af heimildum frá fyrri öldum en þær gefa samt mikilvægar upplýsingar um framrásina. Annað afar snautt tímabil heimilda átti sér stað eftir að dönsku mælingamennirnir kortlögðu svæðið 1903-4 þangað til að ameríski sjóherinn tók loftmyndir af öllu Íslandi árin 1945-6. Þetta tímabil má auðkenna sem hina myrku áratugi 20. aldar í landfræðilegri þekkingaröflun á Íslandi.

 

Heimildir sem varða þetta tímabil draga upp óljósa mynd af framvindu á Breiðamerkursandi og -jökli en er styrkt af nýrri gögnum ásamt fjölda ferða til þess að greina atburðarásina á vettvangi. Ritheimildir sem bræðurnir á Kvískerjum skráðu hafa nýst til að varpa ljósi á stöðu sporðsins og hreyfingar jökulsins á þessum tíma; á þróun jökulvatna og myndun jökullóna. Talsverðan tíma hefur tekið að púsla saman ýmsum lykilatriðum í frásögnum þeirra og tengja við ýmis landform sem nú eru vitnisburður um framvindu jöklabreytinga. Án framlags þeirra hefði seint verið kleift að draga saman þessa sögu jafn skilmerkilega fram og greint er frá. Einnig hafa nokkrar ljósmyndir frá þessum áratugum fyllt inn í myndina.

 

Á meðal þessara landforma má nefna hinn áberandi enda[jökul]garð sem liggur nánast óslitinn meira en 20 km þvert yfir Breiðamerkursand og markar hvar hin víðáttumikla ísrönd lá í lok 19. aldar. Var jökullinn svo þykkur að ekki sást af vegslóðum á Sandinum til Esjufjalla og Mávabyggða. Endagarðurinn tengist samsvarandi jökulgörðum framan við Fjallsjökul og Hrútárjökul og vitna um að í minnst 250 ár var samfelldur ísjaðar sem teygði sig 27 km leið á milli Heiði í Kvískerjalandi og Fellsfjalls í Suðursveit. Í heildina tók 60-70 ár að móta til þennan mikla endagarð. Þá má nefna kortlagningu árfarvega en flestir þeirra eru nú óvirkir en þeir sýna hvar jökulvötn runnu á ýmsum tímum þegar sporðurinn stóð framar en hann gerir í dag.

 

Eftir 1930 tóku heimamenn að mæla skriðjökla að ósk Jón Eyþórssonar veðurfræðings og stofnanda Jöklarannsóknafélagsins. Vegna þessarar framsýni eru nú til tímaraðir um jöklabreytingar yfir 90 ára skeið. Þessi gögn hjálpa til ásamt loftmyndum, sem Landmælingar Íslands og Loftmyndir ehf létu taka viss ár á seinni hluta 20. aldar, við að rekja framvindu jökulhopsins. Síðustu áratugina hafa síðan tekið við gervitunglamyndir sem gera mögulegt að fylgjast með breytingum á Breiðamerkurjökli og Breiðamerkursandi á hverju ári. Þessi gögn sýna jafnframt tengsl við veðurfarssveiflur. Með því að rekja breytingar á jökulsporðinum þar sem að hann liggur í Jökulsárlóni og kelfir í það birtist síðan ólík atburðarás samanborið við þar sem sporðurinn liggur á landi. Í ljós koma tímabil þar sem mun örari kelfing á sér stað en þess á milli. Eftir miðjan sjötta áratuginn var eitt slíkt tímabil þegar sporðurinn hopaði 1,6 km í vestanverðu lóninu, á nokkrum árum. Á árunum 1989-1994 hörfaði ísjaðarinn 1,5 km og loks á tímabilinu 2006-2011 hopaði hann aðra 2,35 km.

 

Snævarr Guðmundsson, 19.12.2022.

Náttúrustofa Suðausturlands leitar að náttúrufræðingi  

 

Náttúrufræðingur

Náttúrustofa Suðausturlands óskar eftir náttúrufræðing til starfa. Um er að ræða fullt starf sem fer fram bæði í vettvangsrannsóknum og við úrvinnslu gagna og skýrsluskrif. Starfið mótast af sérþekkingu umsækjanda og getur m.a. snúið að þróun nýrra verkefna á sviði náttúrurannsókna. Náttúrustofa Suðausturlands sinnir fjölbreyttum náttúrufarsrannsóknum, t.d. á fuglum, gróðri, kolefnisflæði, jöklum og landformum.

Menntunar- og hæfniskröfur:
Háskólapróf í náttúrufræðum er skilyrði
Frumkvæði, sjálfstæði og faglegur metnaður
Færni í greiningu og framsetningu gagna
Færni í mannlegum samskiptum
Geta til þátttöku í vettvangsferðum fjarri heimili
Vilji til að ganga í ólík störf
Góð íslensku- og enskukunnátta
Framhaldsmenntun í náttúrufræðum er kostur
Starfsreynsla á fagsviði er kostur
Þekking og reynsla í styrkumsóknagerð er kostur
Geta til að hefja störf sem fyrst er kostur