Ársskýrsla Náttúrustofu Suðausturlands fyrir árið 2022 er komin á netið og hægt er að nálgast hana hér. Í ársskýrslunni eru verkefnum síðasta árs gerð nokkur skil en einnig má finna greinar og skýrslur síðasta árs hér á síðunni undir „útgefið efni“.
Um áramótin tók til starfa hjá Náttúrustofunni Álfur Birkir Bjarnason. Álfur er með B.Sc. gráðu í líffræði frá Háskóla Íslands og í tölvunarstærðfræði frá Háskólanum í Reykjavík. Álfur kemur inn í 50% stöðu til að byrja með en samhliða henni vinnur hann sem verkefnastjóri hjá Vatnajökulsþjóðgarði. Áður hefur Álfur m.a. starfað sem stundakennari hjá Háskólanum í Reykjavík, sem gagnavísindamaður hjá Meniga og sinnt landvörslu fyrir Vatnajökulsþjóðagarð. Álfur er mikill útivistarmaður og náttúrubarn og var kjörinn formaður Samtakanna ‘78 síðasta vor. Rannsóknaráherslur hans snúa helst að plöntuvistfræði og gróðri en auk þeirra mun hann sinna fjölbreyttum verkefnum hjá stofunni. Álfur verður með aðsetur á Kirkjubæjarklaustri og bjóðum við hann hjartanlega velkomin til starfa.
Út er komin skýrsla verkefnisins: Útbreiðsla tröllasmiðs í Sveitarfélaginu Hornafirði 2022. Verkefnið hófst sumarið 2021 en áhersluþunginn var í sumar þegar lagðar voru út fallgildrur til að greina betur útbreiðslu hans. Tröllasmiður (Carabus problematicus) er eitt stærsta skordýr Íslands og finnst aðeins á litlu svæði í Sveitarfélaginu Hornafirði, af öllum heiminum, frá Hoffelli og austur að Almannaskarði. Íslenski tröllasmiðurinn er undirtegund (C.p. islandicus) en hann hefur ekki verið mikið rannsakaður á Íslandi og byggist þekking á útbreiðslu hans á gömlum heimildum og tilviljanakenndum athugunum. Í þessari rannsókn var notast við upplýsingar frá almenning og fallgildrur til þess að kortleggja útbreiðslu tröllasmiðs á þekktum fundarstöðum og svæðum sem sést hefur til hans auk þess sem fjöldi var skrásettur. Alls bárust 19 tilkynningar um tröllasmiði frá almenning og náðust 12 tröllasmiðir í gildrur. Einn tröllasmiður náðist í gildru í austur Almannaskarði sem er austar en áður hefur verið staðfest með rannsóknum. Þetta gæti bent til þess að útbreiðsla tröllasmiðs hafi færst austar frá rannsóknum á um miðja síðustu öld.
Við þökkum kærlega þeim fjölmörgu sem sendu okkur upplýsingar um staði þar sem tröllasmiðir hafa sést og þeim sem hafa fært okkur eintök. Einnig þökkum við Atvinnu- og rannsóknarsjóði Hornafjarðar og Kvískerjasjóði fyrir styrki til verkefnisins og landeigendum fyrir leyfi til að setja niður fallgildur á landi sínu.
Náttúrustofa Suðausturlands var stofnuð árið 2013 og fagnar því 10 ára afmæli á næsta ári. Stofan hefur aðsetur á Höfn í Hornafirði en einnig á Kirkjubæjarklaustri. Breyting varð í brúnni núna í ár en Kristín Hermannsdóttir, sem hefur verið við stjórnvölinn frá stofnun stofunnar, lét af störfum og við forstöðumannsstöðunni tók Lilja Jóhannesdóttir sem hefur starfað hjá stofunni frá árinu 2018. Við þökkum Kristínu fyrir samstarfið og óskum henni velfarnaðar á nýjum vettvangi.
Að vanda voru verkefni stofunnar fjölbreytt árið 2022 en áherslan er þó engu að síður alltaf mest á þá náttúrufarslegu þætti sem eru einkennandi fyrir starfssvæði hennar. Jöklarannsóknir hafa ætíð skipað stóran sess og var árið í ár engin undantekning. Rannsóknir á jöklunum eru af ýmsum toga. Nefna má mælingar á sporðastöðu jökla sem skríða frá suðaustanverðum Vatnajökli, stafræn hnitun jökuljaðra Vatnajökuls til þess að ákvarða flatarmálsbreytingar milli ára á þessu stærsta jökulhveli Íslands og kortlagning og skráning landmótunar framan við jöklanna. Í þetta land hafa jöklarnir skráð sögu sína og atburðarás jökulhopsins síðustu 130 ár. En landið er þögult og það er okkar að ráða úr og raða saman brotum í rétta röð til þess að skilja söguna. Í lok nóvember kom út grein í erlendu vísindatímariti þar sem framvinda landbreytinga á Breiðamerkursandi, í kjölfar þess að Breiðamerkurjökull hopar ört, er útskýrð. Sömuleiðis er fylgst með þróun jökullóna. Þau stækka stöðugt í kjölfar þess að jöklarnir hörfa. Öll þessi gögn sem safnast til er m.a. komið fyrir í alþjóðlegum gagnagrunni um jökla á jörðinni. Gagnagrunnurinn samanstendur af upplýsingum sem mikill fjöldi vísindamanna og nemenda þeirra hafa safnað í gegnum tíðina. Þar hafa lærðir og leiknir beint aðgengi að þeim, og þau nýtast í rannsóknir. Saga er alls staðar sú saman, jöklar eru alls staðar að gefa undan hlýnandi loftslagi. Í sumar var haldið áfram með kortlagningu á botni og dýpt Jökulsárlóns. Í verkið, sem er samstarfsverkefni Náttúrustofunnar, Háskóla Íslands, Landsvirkjunar og Veðurstofunnar, er notaður fjölgeislamælir. Slíkt tæki skannar botninn og gefur afar skýra mynd af lögun hans. Ásamt því fást upplýsingar um hvað lónið er djúpt og dýptarbreytingar. Vitað er að síðustu áratugi hefur lónið verið dýpst sunnan við ísstálið, þar sem að kelfir af jöklinum í lónið. Þar var vænst að dýpi gæti mælst um 300 m. Nú er hins vegar tekið að grynnast þar, og því ljóst að jökullinn hefur horfið frá þar sem rennan er dýpst.
Áfram var áhersla á að fylgjast með skúmum og helsingja en Suðausturland er helsta höfuðvígi þessara tegunda. Hjá báðum tegundunum greindist fuglaflensa í ár og lék hún þær báðar grátt, ekki hvað síst skúminn sem mátti illa við slíku því staðan hans undanfarin ár hefur verið slæm. Á ferðum starfsmanna stofunnar í sumar fundust 40 dauðir skúmar, þá má ljóst vera að fjöldi fugla hafi drepist sem ekki hafi fundist. Fyrstu dauðu fuglarnir fundust strax í maí og héldu áfram að finnast yfir sumarið. Skúmurinn yfirgefur landið í lok sumars og heldur til hafs þar sem hann dvelur yfir veturinn. Í haust fréttist af fjölda skúma sem settust á skip Landhelgisgæslunnar og drápust þar, alla vega 4 þeirra greindust með fuglaflensu, og því ljóst að flensan gekk ekki yfir í sumar. Við litmerkingar á helsingja í miðjum júlí sáust fuglar á Mýrum sem báru þess merki að vera smitaðir flensu og í kjölfarið fóru að berast fréttir af veikum og dauðum helsingjum víðar að í Sveitarfélaginu Hornafirði. Áfram héldu að berast upplýsingar um dauða helsingja og í seinni part ágúst og byrjun september gerði Náttúrustofan, í samstarfi við Náttúrufræðistofnun Íslands og Umhverfisstofnun, úttekt á umfangi helsingjadauðans. Í heild fundust 45 dauðir fuglar og 7 sjáanlega veikir, minnihluti fuglanna voru nýdauðir sem benti til að flensan hafi geisað fyrr um sumarið og hafi mögulega rénað. Því miður bárust fréttir nú um miðjan desember frá vetrarstöðvum helsingjans í Skotlandi að þar sé ástand vegna fuglaflensu orðið mjög slæmt og helsingjar séu að drepast í hundraðatali og ekki neitt lát þar á.
Í upphafi árs hlaut stofan ásamt Landgræðslunni áframhaldandi styrk frá Loftslagssjóði til að vinna verkefni sem hófst í fyrra og byggir á kerfisbundnum gasflæðimælingum á þurrlendisjarðvegi í Skaftárhreppi. Hingað til hafa rannsóknir á losun, eða bindingu gróðurhúsalofttegunda úr jarðvegi verið af skornum skammti og oft miðað við erlendar niðurstöður eða einfalda losunarstuðla þegar verið er að meta kolefnisbúskap landflokka. Landnotkun er einn af stærstu losunarþáttum en talið er að rekja megi um 65% losunar á Íslandi til landnotkunar. Í ljósi þess skamma tíma fyrir viðsnúning í loftslagsmálum er aðkallandi að stórauka mælingar á þessu sviði þannig fæst fljótt gróf mynd af kolefnisbúskap svæðisins. Nú hefur stofan verið með samfelldar gasflæðimælingar síðan í apríl 2021 og er úrvinnsla niðurstaða hafin og benda frumniðurstöður til kolefnisflæðimælinga frá árinu 2021 að yfirleitt sé frekar meiri binding heldur en losun, þegar mælt er. Frumniðurstöðum þarf þó alltaf að taka með fyrirvara þar sem á eftir að vinna gögnin betur og yfirfæra þau á allan sólarhringinn allt árið með tilliti til umhverfisþætti svo sem inngeislun sólar, hitastig í jarðvegi og lofti og rakastigs. Miðað við aðrar sambærilegar mælingar víðar um land virðist mólendi á Íslandi almennt vera að losa CO2. Ef satt reynist þá bera mælingar í Skaftárhreppi merki um að land þar sé í betra ástandi en almennt gerist hér á landi, en ýmislegt getur komið þar inn í svo sem veður- og tíðarfar, jarðvegsgerð, hófleg beit o.s.frv. Nauðsynlegt er að halda mælingum áfram til að fá inn breytileika milli ára og því leggjum við áherslu á áframhald verkefnisins. Með þessum niðurstöðum höfum við raunveruleg gögn um kolefnisbúskap mældra landflokka og þannig er hægt að kortleggja hvar jarðvegur er að losa kolefni og hvar það binst. Slík gögn nýtast sveitarfélögum sem og landeigendum öðrum í skipulagsmálum við áætlanagerð um breytta (og bætta) landnýtingu, þannig að ávallt dragi úr losun eða auki bindingu t.d. með útbreiðslu náttúruskóga, minnka beitarálag, við val á framkvæmdarsvæðum o.s.frv. Síðast en ekki síst nýtast gögnin í nákvæmara kolefnisbókhald fyrir sveitarfélög og skuldbindingar ríkisins gagnvart loftslagsbókhaldi Sameinuðu þjóðanna. Náttúrustofan og Landgræðslan hafa átt í góðu samstarfi með fleiri verkefni en kolefnisflæðismælingar, t.d. höfum við sinnt í nokkur ár verkefninu Bændur græða landið í Skaftárhreppi og Sveitarfélaginu Hornafirði. Einnig vinnum við saman stórt verkefni sem nefnist Grógos sem miðar að því að finna gróður og plöntutegundir sem standast álag sem jökulhlaup valda og eru öflugar til að binda fok gosefna. Það verkefni er unnið í Skaftárhreppi enda eru þar svæði sem eru oft illa leikin af jökulhlaupum. Verkefnið er nú á lokametrunum og mun ljúka á fyrstu mánuðum næsta árs.
Áfram beindum við sjónum okkur að smádýrafánunni og héldum úti fiðrildagildrum okkar sem staðsettar eru í Einarslundi hér á Höfn og í Mörtungu í Skaftárhreppi. Úrvinnsla aflans er enn í fullum gangi. Síðan árið 2019 höfum við haft úti þrjár pöddugildrur í mismunandi búsvæðum. Ein þeirra er nærri fiðrildagildrunni í Einarslundi í skóglendi, ein í graslendi þar nærri og þriðja gildran er við bakka Þveitarinnar. Gildrurnar eru hafðar í mismunandi búsvæðum til að skoða breytileikann þar á milli. Árið í ár var fjórða sumarið sem gildrurnar eru úti en verkefnið er hugsað sem langtímavöktun með það að sjónarmiði að skoða breytingar milli ára og fara gagnaseríurnar óðum að gefa okkur spennandi upplýsingar. Í fyrra fórum við af stað með kortlagningu á útbreiðslu tröllasmiðs, en það er bjöllutegund sem finnst einungis hér í Hornafirði af öllum heiminum. Þá leituðum við meðal annars til almennings og óskuðum eftir upplýsingum ef fólk hefði orðið vart tröllasmiðs. Það fékkst talsverður fjöldi svara og þökkum við fyrir það. Í sumar fór aðalhluti verkefnisins fram þar sem notast var við fallgildrur til þess að kortleggja útbreiðslu hans. Þá er litlum dollum komið fyrir ofan í jörðinni þannig efsta brún þeirra nemi við yfirborðið og þær hafðar opnar yfir nótt. Næsta dag er þeirra vitjað og athugað hvort tröllasmiður hafi fengist í gildruna. Úrvinnslu verkefnisins er að ljúka og kemur skýrslan út á næstu dögum.
Árið 2019 hófst viðamikið samstarfsverkefni milli náttúrustofa landsins, en þær eru átta talsins, og Náttúrufræðistofnunnar Íslands sem ber heitið Vöktun náttúruverndarsvæða. Verkefnið var fyrirferðarmikið í starfi stofunnar í sumar enda mikilvægt þar sem áherslan er á að vakta náttúruna á þeim svæðum sem njóta sérstakrar verndar vegna sérstæðs náttúrfars. Í sumar vöktuðum við mófugla á átta sniðum sem dreifast frá Skeiðarársandi, austur að Dynjanda. Tókum gróðursnið og jarðvegssýni á sjö svæðum á milli Kolgrímu og Hornafjarðarfljóts, skoðuðum jarðminjar á þremur svæðum nærri Höfn og vöktuðum varpárangur og stofnstærð skúms á Breiðamerkursandi og í Ingólfshöfða. Einnig tókum við þátt í tveimur námsskeiðum sem haldin voru í tengslum við verkefnið, annað sneri að gróðurgreiningu og var haldið í Reykjavík og hitt var um vöktun lífríkis í fjörum en á næsta ári verður farið að stað með slíkt.
Hér hafa verið talin upp nokkur þeirra stærri verkefna sem áttu hug okkar árið 2022 en þó er fjöldi annarra verkefna sem við sinnum. Það væri of plássfrekt að gera þeim öllum ítarleg skil en hér er þó stiklað á nokkrum þeirra. Í mars unnum við úttekt fyrir Vegagerðina á botndýralífi á fyrirhuguðu losunarsvæði botnsets sem upp kæmi við dýpkun Grynnslanna við Hornafjarðaróss. Var sú úttekt unnin í góðu samstarfi við starfsmenn Hornafjarðarhafnar og þökkum við þeim aðstoðina. Í byrjun apríl fórum við í hreindýratalningar á svæðum 8 og 9 fyrir Náttúrustofu Austurlands en dýrmætt er fyrir náttúrustofurnar að vera í góðu samstarfi sín á milli. Í sumar fengum við gróðursérfræðing frá Náttúrustofu Austurlands til að annars vegar aðstoða við gróðurgreiningar í Vöktun náttúruverndarsvæða og hins vegar að taka út ástand gróðurs á vinsælum ferðamannasvæðum á Breiðamerkursandi fyrir verkefni sem við erum að vinna fyrir Vatnajökulsþjóðgarð í samstarfi við Nýheima þekkingarsetur. Snemma sumars voru sett upp þrjú skilti á vegum Sveitarfélagsins Hornafjarðar sem sýna örnefni á eyjum og fjöllum við Hornafjörð og Skarðsfjörð en Náttúrustofan sá um myndatöku og að finna örnefnin fyrir skiltin. Að vanda var Skúmey heimsótt í byrjun sumars og helsingjavarpið þar metið, ennþá á sér stað fjölgun í eynni en það virðist þó vera að hægjast á henni. Einnig merktum við helsingja um mitt sumarið og þökkum við þeim fjölda sjálfboðaliða sem aðstoðaði við það. Í lok ágúst var haldið upp á 20 ára afmæli Nýheima og við það tilefni kynntu þær stofnanir sem hafa aðsetur í byggingunni starf sitt og var ánægjulegt hversu mikill fjöldi gesta kom og fagnaði með okkur.
Látum hér staðar numið við þessa yfirferð ársins 2022 og óskum við öllum velunnurum Náttúrustofu Suðausturlands gleðilegra jóla og farsæls nýs árs. Hlökkum til samstarfs á nýju ári.
Fyrir hönd starfsmanna,
Lilja Jóhannesdóttir forstöðumaður
Á dögunum birtist vísindagrein í sænska landfræðiritinu ‘Geografiska Annaler’ þar sem kynnt er nýtt landmótunarkort af Breiðamerkursandi. Ásamt því er framvinda hörfunar Breiðamerkurjökuls og landmótun, frá því að hann var í hámarksstöðu í lok 19. aldar til ársins 2018, rakin mun nákvæmar en áður hefur verið gert. Greinina rita Snævarr Guðmundsson, hjá Náttúrustofu Suðausturlands og David J.A. Evans hjá Durham háskóla í Norðhumbrulandi á Englandi. Greinin sem er á ensku heitir: „Geomorphological map of Breiðamerkursandur 2018: the historical evolution of an active temperate glacier foreland“. Á Breiðamerkursandi hafa landslagsbreytingar verið afar hraðar og þar birtast öll helstu auðkenni landmótunar sem finnst framan við jökla.
Breiðamerkurjökull er á meðal þekktustu jökla á Íslandi og er Jökulsárlón, sem hefur myndast í kjölfar hörfunar hans, einn vinsælasti ferðamannastaður á Íslandi. Þangað komu meira en 800 þúsund ferðamenn á líðandi ári (2022), m.a. til þess að virða fyrir sér fjölbreytilega ísjaka sem ýmist fljóta á lóninu eða liggja í fjöruborði Fellsfjöru. Að ísjakar brotni stöðugt af jöklinum er afleiðing af hopandi jökli vegna loftslagshlýnunar sem staðið hefur yfir áratugum saman, og er svipmynd af loftslagssveiflum undangenginna alda. Lýsa má Breiðamerkursandi og Breiðamerkurjökli sem landsheild, þar sem jökullinn einn hefur ráðið hvernig umhorfs er á sandinum. Óvíst er hve margir gestanna átta sig á að jökullónin eru einhver stærstu ummerkin sem Breiðamerkurjökull hefur skilið við á Breiðamerkursandi, eftir að hann tók að hopa.
Talið er að við landnám hafi jöklar almennt verið mun minni en nú er. Á þeim tíma voru engin vötn svo stór sem nú er á Breiðamerkursandi. Á svölu tímabili sem tók við eftir um 1250 fóru jöklar hins vegar að stækka og ganga fram dali. Lengst fram á láglendið náðu þeir á 18. og 19. öld. Þá hafði Breiðamerkurjökull gengið í skrykkjum fram á fjöru og átti einungis ófarna um 230 m í sjó. Ef hann hefði náð því væru landshættir á Breiðamerkursandi sennilega allt aðrir en nú er og vísast til óbrúanlegur fjörður inn að jökli. Nálægt lokum 19. aldar snerist sveifin við og jöklar tóku að hopa. Breiðmerkurjökull hörfaði hægt í fyrstu en á síðustu áratugum hefur hann hopað mun hraðar en fyrr. Er þessari framvindu m.a. gerð skil í grein þeirra Snævars og Evans.
Í greininni er fyrst rakin aðdragandi kortlagningarinnar og fyrri rannsóknir. Vegna þess hve jökullinn er aðgengilegur hafa margar rannsóknir verið gerðar á honum og jökullónunum. Viðbrögð jökulsporðsins og yfirborðslækkun frá hámarksstöðu, nærri lokum litlu ísaldar og fram á 21. öldina, hafa áður verið rakin í greinum ýmissa jarðvísindamanna. Breiðamerkursandur hefur líka verið kortlagður nokkrum sinnum og í ljósi landmótunar jökla, er hann líklegast sá blettur á jörðinni sem oftast hefur verið rannsakaður. Fyrst skal nefna kortlagningu danska herforingjaráðsins (nú Geodetic Institute), á árunum 1903-4. Á kortum þeirra er í fyrsta sinn dregnar upp jökulmenjar, og þær vitna um að jökullinn var á þessum árum farinn að hopa frá fremstu stöðu. Þýski jarðfræðingurinn Emmy Todtmann kynnti árið 1960 kort af Breiðamerkursandi sem sýndi í grófum dráttum stöðu landmótunar á þriðja og fimmta áratugnum. Árið 1951 var ‘Sandurinn’ og Esjufjöll kortlagt með enn nútímalegri tækni en fyrr og meiri nákvæmni, af landfræðideild Glasgow-háskóla og síðar Durham-háskóla. Þessar kortlagningar voru byggðar á loftmyndum frá árunum 1945, 1965 og 1998. Með betri gögnum og tækniframförum urðu kortin sífellt nákvæmari og skýrari. Þau gáfu ekki aðeins yfirsýn á þá miklu landmótun sem hefur orðið á Breiðamerkursandi heldur hvers vegna ýmis landform mótast og af hvers völdum.
Kortlagningin að þessu sinni miðast við árið 2018, einum 20 árum eftir að síðasta kortlagning var gerð. Hún byggir m.a. á nýlegu afar nákvæmu landlíkani í hárri upplausn. Má líta á kortlagninguna sem framhald endurtekinna kannana á Breiðamerkursandi, en á milli sérhverra hafa ýmsar landbreytingar átt sér stað. Síðan 1998 hefur jökullinn hopað 0,6-0,4 km og um 29 ferkm lands orðið jökulvana. Endurtekin könnun, magngreining og greining á tímabundnum ferlum í myndun landforma skipta sköpum í að skilja í tímaröð staðbundna þróun landmótunar jökla. Hún skilar líka niðurstöðum sem nýtast sem hliðstæður á sambærilega ferla annars staðar og að afkóða vísbendingar um loftslagsbreytingar og landmótunarfræði fornra jökulsvæða. Í greininni eru raktir þessir landmótunarferlar og gerðar uppfærslur í ljósi landsins sem hefur komið undan jökli, nýrrar þekkingar og upplýsinga, ásamt því sem að nútímatækni í landupplýsingum (GIS), kortagerð og túlkun er notuð til þess að draga fram landform og þróun jökulsporðsins með skýrari hætti en fyrr.
Ein ástæða þess að jöklabreytingar og landmótun á Breiðamerkursandi hefur verið skráð yfir langt tímabil er að þjóðleiðin á milli Austurlands og Suðurlands lá yfir Breiðamerkursand og landið framan jökulsins því ætíð í sjónmáli. Ritheimildir varðveita lýsingar frá fyrri öldum um hreyfingar og framgang jökulsins sem ella hefðu ekki legið fyrir. Gögnin sem eru notuð til að draga framvindu hopsins spanna frá ritheimildum til gervitunglamynda. Þýðing þessara ólíku gagna gerir kleift að rekja hop Breiðamerkurjökuls nokkurn veginn eftir öllum sporðinum frá ári til árs síðan um 1890. Í stuttu máli verða heimildir um jökulinn óljósari eftir því sem farið er aftar í tíma. Lítið er af heimildum frá fyrri öldum en þær gefa samt mikilvægar upplýsingar um framrásina. Annað afar snautt tímabil heimilda átti sér stað eftir að dönsku mælingamennirnir kortlögðu svæðið 1903-4 þangað til að ameríski sjóherinn tók loftmyndir af öllu Íslandi árin 1945-6. Þetta tímabil má auðkenna sem hina myrku áratugi 20. aldar í landfræðilegri þekkingaröflun á Íslandi.
Heimildir sem varða þetta tímabil draga upp óljósa mynd af framvindu á Breiðamerkursandi og -jökli en er styrkt af nýrri gögnum ásamt fjölda ferða til þess að greina atburðarásina á vettvangi. Ritheimildir sem bræðurnir á Kvískerjum skráðu hafa nýst til að varpa ljósi á stöðu sporðsins og hreyfingar jökulsins á þessum tíma; á þróun jökulvatna og myndun jökullóna. Talsverðan tíma hefur tekið að púsla saman ýmsum lykilatriðum í frásögnum þeirra og tengja við ýmis landform sem nú eru vitnisburður um framvindu jöklabreytinga. Án framlags þeirra hefði seint verið kleift að draga saman þessa sögu jafn skilmerkilega fram og greint er frá. Einnig hafa nokkrar ljósmyndir frá þessum áratugum fyllt inn í myndina.
Á meðal þessara landforma má nefna hinn áberandi enda[jökul]garð sem liggur nánast óslitinn meira en 20 km þvert yfir Breiðamerkursand og markar hvar hin víðáttumikla ísrönd lá í lok 19. aldar. Var jökullinn svo þykkur að ekki sást af vegslóðum á Sandinum til Esjufjalla og Mávabyggða. Endagarðurinn tengist samsvarandi jökulgörðum framan við Fjallsjökul og Hrútárjökul og vitna um að í minnst 250 ár var samfelldur ísjaðar sem teygði sig 27 km leið á milli Heiði í Kvískerjalandi og Fellsfjalls í Suðursveit. Í heildina tók 60-70 ár að móta til þennan mikla endagarð. Þá má nefna kortlagningu árfarvega en flestir þeirra eru nú óvirkir en þeir sýna hvar jökulvötn runnu á ýmsum tímum þegar sporðurinn stóð framar en hann gerir í dag.
Eftir 1930 tóku heimamenn að mæla skriðjökla að ósk Jón Eyþórssonar veðurfræðings og stofnanda Jöklarannsóknafélagsins. Vegna þessarar framsýni eru nú til tímaraðir um jöklabreytingar yfir 90 ára skeið. Þessi gögn hjálpa til ásamt loftmyndum, sem Landmælingar Íslands og Loftmyndir ehf létu taka viss ár á seinni hluta 20. aldar, við að rekja framvindu jökulhopsins. Síðustu áratugina hafa síðan tekið við gervitunglamyndir sem gera mögulegt að fylgjast með breytingum á Breiðamerkurjökli og Breiðamerkursandi á hverju ári. Þessi gögn sýna jafnframt tengsl við veðurfarssveiflur. Með því að rekja breytingar á jökulsporðinum þar sem að hann liggur í Jökulsárlóni og kelfir í það birtist síðan ólík atburðarás samanborið við þar sem sporðurinn liggur á landi. Í ljós koma tímabil þar sem mun örari kelfing á sér stað en þess á milli. Eftir miðjan sjötta áratuginn var eitt slíkt tímabil þegar sporðurinn hopaði 1,6 km í vestanverðu lóninu, á nokkrum árum. Á árunum 1989-1994 hörfaði ísjaðarinn 1,5 km og loks á tímabilinu 2006-2011 hopaði hann aðra 2,35 km.
Snævarr Guðmundsson, 19.12.2022.
Náttúrustofa Suðausturlands óskar eftir náttúrufræðing til starfa. Um er að ræða fullt starf sem fer fram bæði í vettvangsrannsóknum og við úrvinnslu gagna og skýrsluskrif. Starfið mótast af sérþekkingu umsækjanda og getur m.a. snúið að þróun nýrra verkefna á sviði náttúrurannsókna. Náttúrustofa Suðausturlands sinnir fjölbreyttum náttúrufarsrannsóknum, t.d. á fuglum, gróðri, kolefnisflæði, jöklum og landformum.
Ársskýrsla Náttúrustofu Suðausturlands fyrir árið 2021 er komin á netið. Hægt er að nálgast skýrsluna hér.
Ársfundur stofunnar var haldinn 24. mars og var honum streymt á fésbók stofunnar. Fyrir þá sem vilja skoða fundinn má sjá hann hér – en sjálfur fundurinn byrjar þegar 10 mínútur eru liðnar af streyminu.
Stjórn Náttúrustofu Suðausturlands hefur ráðið Lilju Jóhannesdóttur í starf forstöðumanns Náttúrustofu Suðausturlands frá og með 1. apríl n.k. Lilja er með doktorspróf í líffræði frá Háskóla Íslands og með M.Sc. og B.Sc. gráðu í náttúru- og umhverfisfræði frá Landbúnaðarháskóla Íslands. Hún hefur starfað hjá stofunni s.l. 4 ár, en var áður hjá Rannsóknasetri Háskóla Íslands á Suðurlandi. Störf hennar hjá Náttúrustofu Suðausturlands hafa mestmegnis tengst vistfræði- og fuglarannsóknum en hún hefur einnig komið að öðrum fjölbreyttum störfum og lagt metnað sinn í að kynna rannsóknir og viðfangsefni stofunnar á opinberum vettvangi. Lilja þekkir vel til starfsemi Náttúrustofunnar og hefur víðtæka reynslu af náttúrufræðirannsóknum og styrkumsóknum. Framtíðarsýn Lilju rímar vel við þá framtíðarsýn sem stjórn hefur varðandi rekstur Náttúrustofunnar og treystir stjórn henni fyrir því að leiða þá vinnu.
Náttúrustofan rekur fjórar fiðrildagildur í samstarfi við Náttúrufræðistofnun Íslands og Fuglaathugunarstöð Suðausturlands. Gildurnar eru á Mýrum í Álftaveri, í Mörtungu á Síðu og tvær í Einarslundi við Hornafjörð. Þær eru settar upp um miðjan apríl og teknar niður í byrjun nóvember ár hvert en tæmdar vikulega. Í gildrurnar við Einarslund komu þetta árið 2.447 fiðrildi og 475 vorflugur í aðra gildruna og 2.945 fiðrildi og 881 vorflugur í hina. Það er töluverð aukning frá fyrr ári og hefur heildarfjöldi veiddra fiðrilda í Einarslundi aldrei verið hærri. Heildarfjöldi fiðrildategunda var 29 og heildarfjöldi vorflugutegunda var 9. Þar var barrvefari (Zeiraphera griseana) algengasta fiðrildategundin og sitrubytta (Limnephilus sparsus) algengasta vorflugan. Í Mörtungu veiddust í heildina 2.231 fiðrildi og 198 vorflugur. Gífurleg fækkun var á heildarfjölda fiðrilda frá árinu á undan (13.544) en tölur þessa árs eru í ágætum takti við fyrri mælingar. Heildarfjöldi fiðrildategunda í Mörtungu var 30 og heildarfjöldi vorflugu tegunda var 8. Þar var jarðygla algengasta fiðrildategundin en sitrubytta algengasta vorflugan líkt og í Einarslundi. Rekstur fiðrildagildrunnar á Mýrum gekk brösuglega síðastliðið ár vegna rafmagns- og ljósaperu vandamála.
Náttúrustofa Suðausturlands hefur undanfarin ár rekið og safnað gögnum úr fiðrildagildrum á starfssvæðinu. Fyrsta gildran var sett upp við Einarslund í Hornafirði árið 2014. Frá árinu 2015 hafa gildrurnar verið fjórar, staðsettar á Mýrum í Álftaveri, í Mörtungu á Síðu og tvær í Einarslundi við Hornafjörð. Gildrunum er komið fyrir um miðjan apríl og vitjaðar vikulega þar til í byrjun nóvember er þær eru teknar niður. Nú er greiningum lokið á afla síðasta árs (2021). Helstu niðurstöður ársins má sjá hér að neðan en nánari upplýsingar um verkefnið, tegundalista og fleira má sjá á vef Náttúrufræðistofnunar Íslands. https://www.ni.is/greinar/voktun-fidrilda
Við Einarslund má sjá töluverða aukningu á heildafjölda veiddra fiðrilda í báðum gildrum og hefur sá fjöldi aldrei verið meiri síðan mælingar hófust (mynd 1). Árið 2021 veiddust í gildrurnar 2.447 (gildra 1) og 2.945 (gildra 2) fiðrildi í heildina og er það aukning um 62,3% og 117,7% frá árinu áður. Tegundafjölbreytileiki hefur einnig aukist frá mælingum síðasta árs en hefur þó áður verið meiri (mynd 2). Í heildina veiddust 29 tegundir í gildru 1 og 35 tegundir í gildru 2. Gildra 2 hefur ætíð verið aflameiri og sýnt meiri tegundafjölbreytileika sem gæti skýrst á mismunandi gróðursamsetningu í nærumhverfi gildranna.
Algengustu tegundirnar í Einarslundi voru barrvefari (Zeiraphera griseana), jarðygla (Diarsia mendica), grasvefari (Eana osseana) og túnfeti (Xanthorhoe decoloraria) í báðum gildrum og stóðu þær undir 74% heildaraflans (mynd 8). Barrvefari, jarðygla og grasvefari eru í mikilli uppsveiflu (mynd 3) auk þess hefur orðið mikil aukning á dumbyglu (Apamea crenata) og stráyglu (Apamea remissa) (mynd 4). Tígulvefari (Epinotia solandriana) hefur verið í hruni síðan hann náði hámarki sínu 2018, þá 29,8% heildarafla (mynd 3). Hrun tígulvefara gæti tengst aukningu barrvefara þar sem tegundirnar tilheyra sömu vist og samkeppni ríkir milli þeirra um fæðu, búsetu og aðra þætti. Ein ný tegund bættist á tegundalista Einarslunds þetta árið, hnappvefari (Lobesia littoralis) (mynd 11).
Heildarfjöldi veiddra vorfluga í Einarslundi hefur aukist frá árinu 2020 og er nú í ágætum takti við mælingar fyrri ára, að frátöldu árinu 2019 þegar heildarfjöldi veiddra vorfluga jókst til muna (mynd 5). Tegundafjölbreytileiki vorfluga í Einarslundi hefur aldrei mælst meiri og komu í heildina 9 tegundir í gildrurnar. Mest veiddist af sitrubyttu (Limnephilus sparsus) og stóð hún undir 77% heildarafla í gildru 1 og 61% heildarafla í gildru 2 (mynd 9). Ein ný tegund bættist þetta árið á tegundalistann, tjarnabytta (Limnephilus picturatus).
Miklar sveiflur hafa verið á heildafjölda veiddra fiðrilda í fiðrildagildrunni í Mörtungu (mynd 6). Árið 2021 veiddust í heildina 2.231 fiðrildi sem er gífurleg fækkun frá árinu á undan (13.544) en í ágætum takti við fyrri mælingar. Fjöldi veiddra tegunda voru 30 sem er aukning frá árinu áður þegar veiddust 26 tegundir.
Jarðygla var algengasta fiðrildategundin þetta árið með 1.326 einstaklinga veidda eða 59,4% heildarafla (mynd 8). Næst á eftir var grasvefari með 406 einstaklinga veidda. Töluverð aukning hefur orðið á barrvefara og túnfeta. Nýjar tegundir í Mörtungu voru tvær, hnappvefari og birkivefari (Acleris notana).
Heildarfjöldi veiddra vorfluga í Mörtungu jókst og hefur nú aldrei verið meiri (mynd 7). Í heildina veiddust 198 einstaklingar sem er langt yfir meðaltal fyrri ára (106). Tegundafjölbreytileiki jókst frá síðustu mælingu og tegundin tjarnabytta bættist á tegundalistann (mynd 7). Mest veidda tegundin var sitrubytta og stóð hún undir 31% af heildarafla (mynd 9).
Rekstur fiðrildagildrunnar á Mýrum í Álftaveri hefur gengið brösuglega. Gildran var fyrst sett upp árið 2019 og var þetta því þriðja sumarið sem gildran var í gangi. Upp hafa komið rafmagnsvandamál, sprungnar perur, bilaðar leiðslur og eru gögnin því slitrótt og nýtast illa sem vöktunargögn.
Samantekt og úrvinnsla var unnin af Rannveigu Rögn Leifsdóttur.
Mynd 1: Heildarfjöldi fiðrilda í tveimur gildrum við Einarslund árin 2014-2021. Gildra 1 merkt með grænni línu, gildra 2 merkt með blárri línu.
Mynd 2: Tegundafjölbreytileiki veiddra fiðrilda í tvær gildrur við Einarslund árin 2014-2021. Gildra 1 merkt með grænni línu, gildra 2 merkt með blárri línu.
Mynd 3: Stofnsveiflur fjögurra tegunda við Einarslund á árunum 2015-2021.
Mynd 4: Stofnsveiflur dumbyglu og stráyglu í Einarslundi á árunum 2015-2021.
Mynd 5: Heildarfjöldi og tegundafjölbreytileiki vorfluga í tveimur gildrum í Einarslundi árin 2014-2021. Gögn úr gildru 1 merkt með grænu, gögn úr gildru 2 merkt með bláu. Heildarfjöldi vorfluga merkt með óslitinni línu, heildarfjöldi tegunda merkt með punktalínu.
Mynd 6: Heildarfjöldi og heildar tegundafjöldi fiðrilda í Mörtungu árin 2015-2021. Heildarfjöldi fiðrilda merkt með óslitinni línu, heildarfjöldi tegunda merkt með punktalínu.
Mynd 7: Heildarfjöldi og heildar tegundafjöldi vorfluga í Mörtungu árin 2015-2021. Heildarfjöldi vorfluga merkt með óslitinni línu, heildarfjöldi tegunda merkt með punktalínu.
Mynd 8: Tegundasamsetning fiðrilda árið 2021.
Mynd 9: Tegundasamsetning vorfluga árið 2021.
Mynd 10: Kristín Hermannsdóttir og Lilja Jóhannesdóttir tendra aðra gildruna í Einarslundi 16. apríl 2021.
Mynd 11: Hnappvefari (Lobesia littoralis) bættist á tegundalista í Einarslundi þetta árið.
Kristín Hermannsdóttir
Kieran Baxter
Rannveig Rögn Leifsdóttir